Türkiye’de Karstik Süreçler

Ali İhsan ULU Uzm. Coğrafya Öğretmeni

 

Türkiye’de Karstik Süreçler

Yeraltı suları ve kaynaklar, kalker, jips, kaya tuzu ve tebeşir gibi kolay çözünen taşların bulunduğu yörelerde birtakım aşındırma ve biriktirme şekilleri oluşturur. Bu şekillerin tümüne birden karstik şekiller denir. Karstik alanlarda aşındırma şekilleri, biriktirme şekillerinden daha çoktur.

Türkiye’de çok kalın kalker tabakalarından oluşmuş arazi ve jipsli arazi geniş yer tuttuğundan, karstik yer yüzü şekilleri oldukça geniş yer kaplamaktadır. Yeryüzünün başlıca karstik bölgelerinden biri olan Türkiye'nin karstik topografyası, tarım, su ekonomisi, turistik değerlendirme, hidroelektrik santrallerin kurulması, baraj ve başka yapılar bakımından önem taşır.

Türkiye’nin karstik şekilleri en çok Akdeniz Bölgesi’nde toplanmıştır. Akdeniz Bölgesi’nde karstik aşınmanın önemi büyüktür ve arazi morfolojisinde en karakteristik yeri işgal eder. Akdeniz Bölgesi’nde Teke ve Taşeli yarımadaları, Göller Yöresi ve Toroslar ’da geniş alanlar kaplayan kalker, suda çözünen bir kayaç olduğundan yağmur sularını bir sünger gibi kendine çeker, böylece yerin altı çözülerek oyulurken yerin üstü de çöker. Dolin, polye, mağara, düden, kör vadi, obruk gibi yer şekilleri bu süreçlerle oluşur.

Akdeniz Bölgesi’nde yaz yağmurları yağmadığından toprak oluşumu ve bitki yetişmesi koşulları zorlaşır. Bu nedenle Akdeniz Bölgesi’nde kuru, bitkisiz ve kayalık yamaçlar görülür. Yüzeyin genellikle kayalık oluşu ve kuruluğu Akdeniz Bölgesi’nin tipik manzaralarındandır. Kuru derelerden sonra, birdenbire karşılaşılan bir kayanın dibinden adeta bir güçlü ırmak halinde kükreyerek çıkan pınarlar, Akdeniz bölgesi halkının deyimi ile “Gürlevikler”, hiçbir yerde belki bu kadar gelişmemiştir.

Akdeniz Bölgesi’ndeki karstik yörelerde yeraltında oluşan seller ve sürekli akarsular, yer üstündekiler gibi derinlemesine ve yanlamasına, hatta dar geçitlerin bulunduğu kesimlerde yukarı doğru aşındırma yapar. Böylece yer altındaki boşluklar genişler. Yeraltı sularının debileri bazen o kadar artar ki bir ırmağa dönüşebilir. Böyle bir yeraltı akarsuyu, yatak eğiminin arttığı yerlerde ve yeraltı çağlayanlarında yukarıdan aşağı düşerek derinlemesine aşındırma yapar ve büyük kapalı çukurların oluşumuna yol açar. Bu çanaklar zamanla genişler, yer altı gölleri oluşur. Yeraltı gölleri, suyun büyüklüğüne ve aşınmalardaki evrelere bağlı olarak bir tane değil, çoğunlukla birkaç tane oluşur. Yeraltındaki galerilerden geçen sular kalkerlerin çatlaklarını izleyerek akışını sürdürür. Bu sular çok defa taban düzeyine yakın vadi diplerinde, göllerin kenarlarında ve büyük polyelerin kalker yamaçlarla sınırlandıkları eğim kırıklarında büyük karstik kaynaklar olarak yeryüzüne çıkar.

Yeraltındaki galeri ve mağaralardan geçen sular yataklarını aşındırarak boşlukları sürekli genişletir. Bu genişleme sonunda mağaraların tavanları ve duvarları yıkılır. Böylece “Obruk” adı verilen derin ve doğal kuyular oluşur.

Karstik Yeryüzü Şekillerinin Gelişimi

Karst yörelerinin özel şekilleri arasında bulunan “Lapya” en çok görülen aşınım şekillerindendir. Bu yer şekilleri bitki örtüsünün cılız olduğu yüzeylerde akan suların aşındırmasıyla kalker üzerinde beliren keskin çıkıntılar arasındaki oyuklardır. Bu oyukların genişliği 5 - 10 cm kadar olabilir.

Küçük çaptaki karstik çözülme çukurlarına “Dolin” denir. Genişleyen dolinlerin birleşmesiyle “Uvala” oluşur.

Karstik bölgelerdeki geniş ve etrafı kalker yamaçlarla çevrilmiş, ovalık alanlara “Polye” denir. Elmalı, Korkuteli, Akseki, Acıpayam, Tavas ovaları birer polyedir. Bu ovaların tabanı Üçüncü ve Dördüncü zamanın alüvyal tabakaları ile örtülmüş, böylece tabanları düz büyük ovalara dönüşmüştür.

Kalkerli arazi içinde suların kimyasal aşındırması sonucunda yeraltı boşlukları, “Mağaralar” oluşur. Yeraltı boşlukları, Speleoloji biliminin konusudur. Bu boşluklar Jeoloji, Coğrafya ve Speleoloji uzmanlarının çalışmaları ile ortaya çıkarılabilir. İçerisinde Türkiye arazisindeki en eski yerleşmeler üzerine bilgi edinilen Antalya’nın Karain Mağarası, araştırmacılarımızın tanıttığı en önemli mağaralardandır. Ülkemizde oldukça tanınmış doğal varlık durumundaki başka mağaralar da vardır. Tanınmış mağaraların örnekleri:

Manavgat’ın kuzeyindeki “Rüzgârlı Düden Mağarası”

Akseki’de “Düden Mağarası”

Burdur’da “İnsuyu Mağarası”

Alanya’da “Damlataş Mağarası”

Silifke’de “Narlıkuyu Mağarası”

Karst topografyasının çok karakteristik şekillerinden birini de kuyu veya baca görünümündeki “Obruk” oluşturur.  Zemine sızan sular kalkeri eriterek yer altında bir boşluk oluşturmaktadır. Oluşan boşluğun tavanının çökmesiyle obruk adı verilen düzgün dairesel karstik çukurlar meydana gelir. Alttaki mağara sisteminin tavanının aşınmalarla incelmesi ve çökmesiyle oluşan obruklar, silindir biçimli derin kuyulara benzer. Alttaki mağara sistemi ile bağlantılı olduklarından birçoklarının dibinde sürekli ya da geçici olarak su bulunur. Obruk Köyünde, bu köye ve Obruk Platosu’na adını veren Kızören obruğunun çapı 228 metre, derinliği 180 metredir. İçinde 145 metre derinlikte bir göl vardır. Bu gölde 5,7 milyon m³ su bulunmaktadır. Silifke’nin doğusunda Narlıdere yakınlarındaki kalker plato içinde açılmış bulunan Cennet ve Cehennem obrukları ülkemizin büyük obruklarındandır. Bunların her ikisi de keskin köşeli ve derin çukurlardır. Cennet obruğunda daha derinlerdeki kovuk sisteminde bulunan bir yeraltı akarsuyunun gürültülü bir biçimde hızla aktığı duyulur. Cennet ve Cehennem obrukları büyük bir yeraltı mağarası sisteminin üst kısmının çökmesi ile oluşmuş iki doğal bacadır.

Polyelerin tabanında veya polyeyi çeviren yamaçların eteklerinde genellikle su yutan mağara ağızları vardır. “Düden” adı verilen bu mağara ağızları polyelerin fazla sularını dışarıya boşaltır. Akdeniz Bölgesi’nde yaşayan halk düdenlere “Su yutan”, “Su batan” gibi adlar vermiştir. Tabandaki düdenler çoğunlukla alüvyon içine gömülmüş, bazen açık bazen de kısmen veya tamamen enkaz ile tıkanmış birer kuyu biçimindedir. Polyelerin kenarlarında çatlak sistemleri veya mağara ağızları biçiminde düdenler de vardır. Bazı düdenlerin tıkanması durumunda polye tabanlarını su basar, yıllarca varlığını koruyan göller oluşabilir. Düdenler tekrar su boşaltmaya başlarsa göl ortadan kalkabilir.

Kuru mağaraların tavanlarından damlayan kireçli yeraltı sularının içindeki çözülmüş kireç mağara tavanında çökelir. Bu damlataşı çökeleklerinin zamanla üst üste yığılarak büyümeleri sonucunda tavandan aşağıya doğru saçaklar biçiminde sarkan “Sarkıt” oluşur. Mağara tabanına düşen su damlası buharlaşınca kireç çökelir. Bu damlataşı çökeleklerinin zamanla üst üste yığılarak birikmeleri sonucunda tabandan yukarıya doğru yükselen “Dikit” oluşur. Sarkıt ve dikitler birleştiğinde “Sütun” adı verilen yer şekilleri oluşur. Sarkıt ve dikitlere bütün mağaralarımızda rastlanılmakta olup, bu yer şekilleri, suyun içeriğinde yer alan çeşitli maddelere göre çeşitli renkler alarak son derece etkileyici görünümler sunmaktadır.

Kaynak sularının eseri olan birikim şekillerinin başlıcalarından biri olan “Traverten” Türkiye’de en güzel örnekleri ile bulunmaktadır. Traverten kalkerli alanlarda çoğunlukla çözülmüş kireç içeren sıcak suların buharlaşması sonucunda tortu halinde çökelen özel şekilli kalsiyum karbonat birikintileridir. Ülkemizdeki en geniş ve dikkat çeken traverten oluşumu Antalya körfezinin kuzeybatı girintisi ile Batı Toroslar arasında Aksu ırmağının batısında yer alan Antalya travertenleridir.  Ülkemizin diğer bir ünlü traverten birikim şeklini Denizli’nin 20 km kadar kuzeyinde Menderes’in kollarından Çürüksu akarsuyunun kuzeyinde oluşmuş Pamukkale travertenleri oluşturur.

Karstik Alanların Korunma Gerekliliği

Karstik alanlar, başta coğrafyacılar olmak üzere, jeologlar, paleontologlar, biyologlar, turizmciler için özel yaklaşımlarla araştırılma potansiyeli olan yerlerdir. Nitekim Fiziki Coğrafya bilimindeki bu önemiyle ilgili olarak Karst Jeomorfolojisi, Jeomorfoloji’nin özel bir uzmanlık alanı olarak ortaya çıkmıştır ve gittikçe de gelişme göstermektedir.

Karstik alanlar kendine özgü karstik şekillerin geliştiği sahalardır. Lapyalar, dolinler, uvalalar, polyeler, düdenler, obruklar, karstik vadiler, traverten şekilleri ve mağaralar bu şekillerin başlıcalarıdır. Söz konusu şekillerden mağaralar, polyeler, karstik kaynaklar, obruklardan farklı amaçlarla yararlanılabilmektedir.

Karstik alanlarda derinlik karstı ile ilgili şekillerin en önemlilerinden olan mağaraların ayrı bir önemi bulunmaktadır. Nitekim mağaralarımızdan başta turizm olmak üzere, soğuk hava deposu, kültür mantarcılığı, sığınak amaçlı yararlanılabilmektedir. Turizme açılmış olan Alanya-Damlataş, Gümüşhane-Karaca, Tokat-Ballıca, Alanya-Dim Mağarası, Zonguldak-Gökgöl Mağarası gibi mağaralarımız yoğun oranda turist çekmekte, böylelikle o yörenin ve ülkemizin ekonomisine katkıda bulunmaktadır.

Yine bazı mağaraların incelenmesi ülkemizin antropolojik tarihine ışık tutmaktadır. Karstik alanlar, özellikle mağaralar zaman zaman yerleşmeye sahne olmuşlardır. Bu yüzden de gerek tarih öncesi gerekse tarihi açıdan izler taşır. Yerleşme tarihi açısından da ilgi çekici alanlardır. Antalya’nın kuzeybatısındaki Karain Mağarası bu bakımdan ilk akla gelen yerleşim yeridir.

Bazı mağaralarımızdaki yarasa gübrelerinden ve mağara topraklarından azot ve fosforca zengin oldukları için bitki yetiştiriciliğinde yararlanılmaktadır.

Karstik alanlar kendilerine has bitki ve hayvan türlerinin doğal ortamlarıdır. Çünkü mağara içlerinde yer altı akarsu ve göllerinde birçok canlı yaşamaktadır. Mağaralar özellikle hayvan varlıkları ile dikkat çeker. Kahverengi ayı, porsuk, tilki, sansar, tavşan, kirpi, yer altı faresi, yarasa gibi hayvanlara ülkemiz mağaralarında çok rastlanmaktadır.

Ülkemizde özellikle birçok kırsal yerleşmenin içme ve kullanma suyu ihtiyacı karstik alanlardan karşılanmaktadır. Ayrıca, bu sahalar su sıkıntısı çeken bazı yerleşmelerin ihtiyacını giderecek gür karstik kaynak potansiyeline sahip bulunmaktadır.

Karstik alanlar zengin yer altı kaynaklarına da sahip bulunmaktadır. Nitekim ülkemizin önemli boksit yatakları Torosların karstik alanlarında (Mortaş çevresi) bulunmaktadır.

Karstik alanlarda polye tabanları, bu yörelerde tarımsal faaliyetlerin yapıldığı sınırlı alanları oluşturmaktadır. Kestel, Elmalı bu tip polyelerin ilk başta akla gelenleridir.

Yine, tarımda asit topraklarda pH’ın yükseltilmesi amacıyla kireç üretiminde karstik sahalardan yararlanılmaktadır. Böylelikle, asitlikten kaynaklanan olumsuzluklar giderilebilmektedir.

Karstik alanlardan inşaat sektöründe, çimento üretiminde ve yapı taşı üretiminde yararlanılır.

Ulaşımda yolları kaplayan mıcır üretiminde de karstik alanlardan yararlanılmaktadır.

Nihayet karstik sahalar, yer yer gizemli manzaraları ve Gidengelmez Dağları’nda olduğu gibi heybetli görünümleri ile halkın dinlenme gereksinimini karşılamaya dönük açıdan da önemli alanlardır.

Tüm bunlara karşın, hassas bir ekosisteme sahip olan karstik alanlar çok kolayca tahrip olabilmektedir. Buralarda sık sık çökmeler yaşanabilmektedir. Ayrıca, karstik sahalar daha kolay kirlenebilmektedirler. Turizme açılmamış mağaralar define arayıcıları tarafından, açılmış olanlar ise bilinçsiz kullanımlar yüzünden tahrip edilmektedir. Karstik alanların korunma gereklilikleri ve bu konuda yapılabilecekler bütün yurttaşlarımızın ortak sorumluluğu ve görevidir.

Kaynakça

Atalay, İbrahim, 1991,Türkiye Coğrafyası, Yeniçağ Basın Yayın ve Tic. Ltd. Şti, Ankara

Erinç, Sırrı, 1971, Jeomorfoloji II, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul

İzbırak, Reşat, 1984, Türkiye, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul

İzbırak, Reşat, 1989, Sular Coğrafyası, Milli Eğitim Gençlik ve Spor Bakanlığı Yayınları, İstanbul

İzbırak, Reşat, 1978, Hidrografya Akarsular ve Göller, Ankara Üniversitesi Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara

İzbırak, Reşat, 1991, Yerbilimi Bilgileri, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul

İzbırak, Reşat, 1979, Jeomorfoloji (Analitik ve Umumi), Ankara Üniversitesi Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara

Kurter, Ajun, 1979, Türkiye’nin Morfoklimatik Bölgeleri, İstanbul Üniversitesi Yayını, İstanbul

Saraçoğlu, Hüseyin. 1989,Akdeniz Bölgesi, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul

Ulu, Ali İhsan, 2014, Saklı Kalmış Bursa Travertenleri, Nilüfer İMKB Fen Lisesi Dergisi, Bursa

Yalçınlar, İsmail, 1969, Strüktüral Morfoloji Cilt II, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul

Zeybek, H. İbrahim, Türkiye’de Karstik Alanların Korunma Gerekliliği ve Alınabilecek Bazı Önlemler, Doğu Coğrafya Dergisi (11)