TÜRKİYE’DE VOLKANİK SÜREÇLER

Ali İhsan ULU
Uzm. Coğrafya Öğretmeni

TÜRKİYE’DE VOLKANİK SÜREÇLER

Magma

Taş hamuru ya da taş lapası anlamına gelen magma, yerin içinde bulunan erimiş bir silikat karışımıdır. Bileşiminde çok miktarda çözülmüş gazlar bulunur. Magma, volkanlardan yeryüzüne çıktığında lav adını alır. Magma, yeryüzünde ya da yerkabuğunun içinde soğuyup katılaştığında çeşitli magmatik kayaçları ve bazı maden yataklarını oluşturur.

Yanardağlardan yeryüzüne çıkan lavın sıcaklığı pirometre adı verilen duyarlı aygıtlarla ölçülmektedir. Ölçülen sıcaklık, 1040 - 1200 derece arasında ölçülmektedir.

Magmanın yoğunluğu, soğuyup katılaşarak oluşturduğu kayaçların yoğunluğundan daha azdır. Bu taşların soğuma ve katılaşmaları sırasında hacimleri küçülerek yoğunlukları artar.

Volkanizma

Magmanın yeryüzündeki ya da yeryüzüne yakın derinliklerdeki etkinliğine volkanizma denir.

Yeryüzüne çıkan magma değişik biçimlerde volkanları oluşturur. Her volkan üst mantonun yeryüzüne çıkmış bir parçasıdır.

Volkanlardan sıvı halde lavlar, katı parçalar halinde tüfler ve çeşitli gazlar çıkar.

Sönmüş ve yanmakta olan volkanların çoğu koni biçimindedir. Bu koninin ağzında çukur bir tabak biçiminde bir krater, iç kısmında magma yuvasına kadar inen bir baca yer alır. Bazı volkanların birkaç bacası, konisi ve krateri olabilir.

Türkiye’de Volkanizma

Türkiye’deki yanardağlar III. Zaman’da püskürmeye başlamış, bu püskürmeler IV. Zaman’da da sürmüştür. Türkiye jeolojik süreçler içinde belirli dönemlerde volkanlar diyarı olmuştur.

Doğu Anadolu Volkanları

Doğu Anadolu’da 3. Zaman’ın ikinci yarısında (Neojen) ve 4. Zaman’da etkin volkanizma gerçekleşmiştir. Günümüzde bu bölgede etkin yanardağ yoktur. Günümüzün yüksek dağları olarak tek tek sıralanmış bulunan sönmüş yanardağlar vardır: Büyük Ağrı, Küçük Ağrı, Tendürek, Süphan ve Nemrut Dağları. Bu yanardağların püskürmeleri evreler halinde gerçekleşmiştir.

Büyük Ağrı

Ülkemizin en yüksek dağı olan Büyük Ağrı 5137 m yüksekliktedir. Iğdır ovasının zemininden yüksekliği 4500 m’dir. Heybetli bir görünüşe sahip olan Büyük Ağrı, ana çizgileri ile bir orta bacadan çıkmış lav konisidir. Bugün dağın kraterini görmek olanaksızdır. Çünkü bu yüksek dağın doruğunu geniş ölçülü bir takke buzulu örter. Buradan yamaçlar boyunca her biri 1-2 km uzunlukta buzul dilleri sarkar.

Küçük Ağrı

3925 m yüksekliktedir. Oluşumu Büyük Ağrı’ya benzer. Her ikisinde de bazalt lavları akıntıları vardır. Doruk çevresinden yanlara doğru derin, sarp yamaçlı vadiler uzanır.

Tendürek

3542 m yüksekliktedir, büyük bir krateri vardır. Bu dağın bazı yerlerinden ara sıra buhar tüttüğü anlaşılmaktadır ki bu durum sönmüş bir yanardağın son belirtileri olarak düşünülür.

Süphan

Van Gölü’nün batı kenarındaki heybetli bir volkan dağıdır. Yüksekliği 4050 m’dir. Doruk bölümünde kalın kar örtüleri ve buzullar vardır.

Nemrut

Doğu Anadolu’nun diğer volkanları kadar yüksek olmayan ancak kendine özgü özellikler taşıyan bir yanardağdır. Yüksekliği 3000 m olan bu dağın üstünde geniş bir kaldera (Patlama çukuru) vardır. Nemrut dağının konisinin üst bölümü patlamalar nedeniyle kaybolmuştur. Dağın kalderası içinde göller vardır. Bu göllerden en büyüğü Nemrut Gölü’dür. Ayrıca küçük göllerden biri de Germav gölü adı verilen sıcak su gölüdür.

Nemrut yanardağında 1440 yılında küçük ölçüde bir püskürme gerçekleşmiştir.

Nemrut Dağı’nın oluşumu sırasında oluşan lav akıntısı o zamana kadar bir tatlı su gölü olan Van Gölü’nün gideğenini tıkamış ve gölün sodalı bir kapalı havza gölü olmasına neden olmuştur.

İç Anadolu Volkanları

Karadağ volkanından Erciyes’e kadar yaklaşık 260 km’lik bir kuşak üzerinde birçok sönmüş yanardağlar, kraterler, volkanik göller, lavla örtülmüş alanlar vardır. Bu alanlar etkinliği yakın zamanlarda sona ermiş volkan alanlarıdır. Bu volkanik alan Toros Dağları’nın oluşumu sırasındaki yerkabuğu hareketleri ile belirmiştir.

Bu bölgede Erciyes, Melendiz, Hasan Dağı, Karacadağ, Karadağ yanardağları, peribacaları, Meke gölü ve Acıgöl dikkat çeken volkanik yapılardır.

Erciyes

Türkiye’nin en yüksek dağlarındandır. Yüksekliği 3916 m’dir. Doruğu bütün yıl boyunca karla örtülüdür, üzerinde bulunan krater buzullar tarafından aşındırılmış, buzul çukurları oluşturulmuştur.

Melendiz Dağı

İç Anadolu Bölgesi'nin en geniş yayılışa sahip volkanik ünitesi olduğu söylenebilir. Melendiz dağının krater bacası yoktur. Melendiz ve Hasan dağı aynı yanardağ silsilesinde yer alır. Doğu batı uzantısında, Melendiz dağı doğuda, Hasan dağı ise batıda bulunur.

Hasan Dağı

Aksaray ilindeki Hasan Dağı deniz seviyesinden 3268 m yüksek olan tepesiyle bir volkanik dağdır. Büyük Hasan ve Küçük Hasan Dağı olmak üzere iki büyük krateri vardır.

Karacadağ

Karacadağ Türkiye Coğrafyası’nda birden fazla dağ ve yerleşim yerinin ismidir. Konya’nın Karapınar ilçesindeki Karacadağ volkanı, İlçe sınırı içerisindeki en önemli dağlık kütledir.

Karadağ

Karadağ, Karaman ilinde bulunan sönmüş volkanik bir dağdır. 2271 m yüksekliktedir. Konya ilinin güneyinde Karaman ilinin kuzeyinde Konya ile Karaman arasına yer alır. Dağ kütlesinin içinde çokça ikincil tepenin yer alması, dağın farklı zamanlarda pek çok kez püskürdüğünü düşündürmektedir.

Peribacaları

İç Anadolu volkanlarının önemli özelliklerinden biri de tüf yığınları oluşturmalarıdır. Tüf yığınlarının üzerine yer yer lav örtüleri de yayılmıştır. Ürgüp çevresinde ve Aksaray yakınındaki Selime köyü çevresinde tüf yığınlarının zamanla sel suları ile aşınması sonucunda peribacaları oluşmuştur. Peribacaları ile ünlü Ürgüp, Göreme ve Uçhisar çevresi her yıl çok sayıda turist çeker.

Meke Gölü

Örneği nadir bulunan ilgi çekici bir volkan biçimidir. Bir volkanik gaz patlaması çukurunda (Maar) sular birikerek bir göl oluşturmuş, daha sonra o gölün ortasından yeniden bir volkanik püskürme gerçekleşmiş ve gölün ortasında bir volkan konisi oluşmuş, koninin çevresinde de halka biçimli bir göl ortaya çıkmıştır. Turistik açıdan önem taşıyan bir volkan biçimidir. Konya’nın Karapınar ilçesindedir.

Acıgöl

Acıgöl, Konya ili, Karapınar ilçesi sınırları içinde yer alan volkanik maar gölüdür. Meke Krater Gölü'nün kuzeydoğusunda yer alır. Denizden yüksekliği 988 m’dir.

Genişliği 1750 m-1250 m kadardır. Acıgöl, Karacadağ Yanardağı’nın güneydoğu kenarında volkanik alanda patlamayla oluşan bir çukurda oluşmuştur. Gölün kıyıları oldukça diktir. Magnezyum sülfattan dolayı suları acı ve tuzludur. Bu nedenle gölün suyunda, mikroskobik de olsa canlılar yaşamaz.

Ege Volkanları

Bu bölgede genç volkanlar bulunur. Manisa’nın Kula ilçesinde 50 taneden fazla tüf konisi oluşmuştur. Günümüze yakın bir dönemde ortaya çıkmış bir volkanik alandır. Bu alan günümüzde özel doğa koruma bölgesi (Jeopark) ilan edilmiştir.

Güneydoğu Anadolu Volkan Alanı

Güneydoğu Anadolu’nun geniş düzlüklerinin ortasında 1919 m yükseklikteki Karacadağ yükselir. Siyah renkli bazalt lavlarının geniş alanlara yayılmış olduğu bu volkan dağı, kalkan biçimli volkanlara örnektir. 3. Zaman’ın sonu ve IV. Zaman’ın başında çıkarmış olduğu akışkan lavlar uzaklara akmıştır, bu nedenle yanardağ geniş bir alana yayılmış ancak yükseklik kazanamamıştır.

Kaynakça

Ardel, Ahmet, Jeomorfoloji’nin Prensipleri, 1968, Baha Matbaası, İstanbul

Atalay, İbrahim, Genel Fiziki Coğrafya, 1992, Ege Üni. Basımevi, 1992

Atalay, İbrahim, Türkiye Coğrafyası,1991, Yeniçağ Yayınları, Ankara

Erinç, Sıırı, Jeomorfoloji II, 1971, İst. Üni. Yay., İstanbul

İzbırak, Reşat, Jeomorfoloji, 1979, A.Ü. Dil ve Tarih Coğ. Fak Yay., Ankara

İzbırak, Reşat, Türkiye,1984, Milli Eğitim Basımevi, Ankara

İzbırak, Reşat, Yerbilimi Bilgileri, 1991, Milli Eğitim Basımevi, Ankara

Ketin, İhsan, Genel Jeoloji I, 1977,İTÜ Matbaası, İstanbul

Yalçınlar, İsmail, Strüktüral Morfoloji, 1969, İst. Üni. Yay., İstanbul